Την ώρα που γραφόταν αυτό το κείμενο δεν είχαν αποκαλυφθεί ακόμα οι 283 Έλληνες που περιλαμβάνονται στα Pandora Papers ως αληθινοί ιδιοκτήτες υπερπόντιων εταιρειών, οχημάτων για φοροαποφυγή, αγορά πολυτελών περιουσιακών στοιχείων, μετακίνηση ή «εξαφάνιση» εκατομμυρίων ευρώ.
Πάνω από 27.000 μεσαίους ή μεγάλους Κροίσους κατονομάζει η μη κερδοσκοπική οργάνωση «Διεθνής Σύμπραξη Ερευνητών Δημοσιογράφων» (ICIJ). Ανθρώπους που κρατούν σφιχτά τον πλούτο τους, όχι για να μην τον χάσουν, αλλά για να μην τους τον φορολογήσουν ανάλογα και για να μείνει κλειδαμπαρωμένος ο ατομικός τους Παράδεισος μακριά από τη δημοσιότητα.
Τα πρώτα ονόματα είναι γνωστά. Βασιλιάδες, δικτάτορες, σταρ του καλλιτεχνικού και του αθλητικού χώρου, προστατευόμενοι και ερωμένες, αλλά και υπεράνω υποψίας επιχειρηματίες και ελεύθεροι επαγγελματίες.
Δεν θα μείνουμε σ’ αυτά. Θα υποκλιθούμε στο δημοσιογραφικό «θαύμα» της τεράστιας έρευνας του ICIJ. Ενός οργανισμού που κάποτε απασχολούσε λιγότερους από 20 ερευνητές σε μικρά γραφεία στην Ουάσιγκτον. Και τα τελευταία χρόνια έχει βάλει στον μπάλο των αποκαλύψεων (που ρίχνουν κυβερνήσεις, όπως στην Ισλανδία και το Πακιστάν το 2016 με τα Panama Papers) το BBC, την Deutsche Welle, τους New York Times αλλά και δεκάδες έντυπα και ιστότοπους, απ’ τη Σερβία και τη Μαυριτανία, έως τη Βενεζουέλα και την Ταϊλάνδη.
Πώς γίνεται αυτό; Σε τρία στάδια. Πρώτον, δεν πληρώνεσαι από μιντιάρχες, τα έξοδα καλύπτονται 100% από διαφανείς χορηγίες. Δεύτερον, έχεις εμπιστοσύνη στους συνεργαζόμενους για την εχεμύθεια και τις ικανότητές τους. Τρίτον, μοιράζεις την τράπουλα των πηγών, το υλικό, σε μεγάλα και μικρά ΜΜΕ σ’ όλο τον κόσμο. Τους δίνεις καυτό ρεπορτάζ, τμήμα του οποίου θα δημοσιεύσουν αποκλειστικά (ρίξτε μια ματιά αυτές τις μέρες στο site του Guardian) σου δίνουν σε αντάλλαγμα τους καλύτερους ρεπόρτερ τους. Ειδικούς: ένας δημοσιογράφος από τη Νιγηρία ξέρει καλύτερα τα θέματα της Αφρικής, ένας αθλητικογράφος τα παρασκήνια των γηπέδων, ένας οικονομικός συντάκτης τα παραθυράκια των offshore.
Και ξεκινάει η δουλειά. Long form investigative reporting, που λένε και στο Λεωνίδιο. Κρατάει ένα χρόνο (Panama Papers), δύο χρόνια (Pandora Papers) ή όσο χρειαστεί. Με μια αρμαθιά από δρακόντεια password μπαίνουν όλοι σε κρυπτογραφημένες γωνιές του ίντερνετ, επεξεργάζονται τα ντοκουμέντα και τακτικά, πάλι στις…μύτες των ποδιών, συμμετέχουν σε τηλεδιασκέψεις.
Ο έλεγχος γίνεται με πυραμιδικό σχήμα, ορίζονται υπεύθυνοι για κάθε επιμέρους τομέα σε ρόλο αρχισυντακτών. Το brain storming και η ανταλλαγή απόψεων πάει σύννεφο, γιατί αυτοί οι δημοσιογραφικά υπανάπτυκτοι δεν είχαν την σπάνια τύχη να γεννηθούν ξερόλες στην Ψωροκώσταινα.
Σε μία προκαθορισμένη ημερομηνία (3 Οκτωβρίου 2021 για τα Pandora Papers) όλοι οι συμμετέχοντες αρχίζουν ταυτόχρονα να…πυροβολούν, να δημοσιεύουν. Μαζικά και δωρεάν.
Είπα Ψωροκώσταινα και θυμήθηκα. Μόνο ένας διευθυντής ελληνικού ΜΜΕ είχε το σθένος να συμπράξει κάποτε σε έρευνες της ICIJ. Ο Χρήστος Μεμής, όταν ήταν διευθυντής στο Βήμα και, μετά, στα Νέα, και λίγο αργότερα στο Protagon. Και αποστασιοποιήθηκε, για λόγους που δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω.
Πέντε ή έξι χιλιάδες μέλη έχει η ΕΣΗΕΑ; Πόσες χιλιάδες η ΠΟΕΣΥ; Αυτή τη στιγμή υπάρχει ένας μοναχικός καουμπόι που υπερασπίζεται τη χαμένη τιμή της ντόπιας δημοσιογραφίας. Ενας! Ο free lancer Χρήστος Καρανίκας, ο μοναδικός Ελληνας δημοσιογράφος που συμμετείχε στην ερευνητική ομάδα των Pandora Papers. Προσοχή: όχι ως εκπρόσωπος κάποιου μέσου, ως ανεξάρτητος ρεπόρτερ.
Δεν ξέρουν από δημοσιογραφία οι κουτόφραγκοι. Ας ροβολήσουν εδώ κάτω να μάθουν. Να δουν τί σημαίνει λίστα Πέτσα, βουρκάρι του copy/paste – ένας γράφει, οι άλλοι αντιγράφουν -, non paper, pay roll, διαφήμιση με κουκούλα ρεπορτάζ, ομφάλιος λώρος κυβερνήσεων – δημόσιας ραδιοτηλεόρασης (διαχρονικό καρκίνωμα απ’ το 1938 μέχρι σήμερα), διαπλεκόμενη ιδιοκτησία και δέκα εφημερίδες, οι εννέα με μία άποψη.
Οι εξαιρέσεις είναι ελάχιστες, σκόρπιες υπογραφές, μικροεκρήξεις αποκαλύψεων εδώ κι εκεί, κάποια συνεταιριστικά ΜΜΕ ή ιστότοποι. Οι κυβερνώντες πιο πολύ υπολογίζουν την κραυγή απ’ την εξέδρα των social media (χρήσιμη και αποτελεσματική, παρά την υπερ-έκλυση θυμικού) από την τέταρτη – λέμε τώρα -, εξουσία.
Ο άνθρωπος που το 1997 πρωτοστάτησε στην ίδρυση της «Σύμπραξης» είναι ο 67χρονος Αμερικανός Τσαρλς Λιούις, πρώην αρχισυντάκτης της εκπομπής «60 minutes» του CBS. Ζωντανός θρύλος, η επιτομή του respectable. Σήμερα διδάσκει δημοσιογραφία στο American University της Ουάσιγκτον.
«Αυτό που με ανησυχεί είναι ότι πρόσβαση σε ουσιαστική πληροφόρηση έχουν μόνο τα μέλη της ελίτ με υψηλή μόρφωση. Είναι συνδρομητές και αναγνώστες στα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης, διαβάζουν τα πάντα και το κάνουν, μεταξύ άλλων, για να βγάζουν χρήματα βεβαίως. Οι υπόλοιποι, ακόμη και οι μορφωμένοι, δεν ενημερώνονται στον ίδιο βαθμό. Υπάρχει χάσμα ανάμεσα στους έχοντες και μη έχοντες ουσιαστική πληροφόρηση» λέει ο Λιούις.
«Το κοινό έχει δικαίωμα να μαθαίνει την αλήθεια την ιστορική στιγμή που συμβαίνει ένα γεγονός» τονίζει ο 56χρονος Τζέραρντ Ράιλ, νυν διευθυντής (από το 2011) του ICIJ.
Ο Ιρλανδο-αυστραλός Ράιλ υπήρξε πρώτης γραμμής ερευνητής. Ενοχλητικός, τεκμηριωτικός, εκλαΐκευτικός και ατρόμητος. Τώρα όμως ασχολείται κυρίως με το κυνήγι χορηγών της «Σύμπραξης».
Γιατί ξέρει ότι μιντιάρχης με συμφέροντα σημαίνει δημοσιογράφος με μισό στόμα.